Zastosowanie lustrzanych odbić materiałów w walce z fałszerstwami, badanie mechanizmów reakcji komórek na stres oksydacyjny i ich zachowanie w trakcie śmierci komórkowej czy projektowanie nowych cząsteczek do stosowania w nowoczesnej antynowotworowej terapii fotodynamicznej – to prace, które znalazły uznanie jurorów 15. edycji konkursu Złoty Medal Chemii organizowanego przez Instytut Chemii Fizycznej PAN i firmę DuPont. Organizatorzy podkreślają, że młodzi naukowcy już teraz wpływają na innowacyjny obraz sektora chemicznego w Polsce i mogą się także przyczynić do rozwoju światowej branży. Dlatego ich badania wymagają wsparcia i promocji.
– Chemia w Polsce jest w bardzo dobrej kondycji. Jesteśmy w światowej czołówce, jeśli patrzymy na proces i wyniki ewaluacji nauki w polskich jednostkach naukowych. Mierzymy się z największymi jednostkami na świecie i bardzo często jesteśmy na przodzie peletonu tego wyścigu. Według mnie mamy bardzo dobrą przyszłość, jeśli oczywiście finansowanie nauki, badań podstawowych i badań translacyjnych w Polsce będzie wzrastać – mówi agencji Newseria dr hab. Adam Kubas, dyrektor Instytutu Chemii Fizycznej w Polskiej Akademii Nauk.
Jak wynika z raportu „Przemysł chemiczny w Polsce”, przygotowanego przez Polską Izbę Przemysłu Chemicznego (PIPC), w 2024 roku w sektorze tym działało blisko 12,5 tys. przedsiębiorstw, w których zatrudnionych było 340 tys. osób. Polski przemysł chemiczny wytworzył produkty o wartości około 442 mld zł, czyli 17,7 proc. łącznej wartości sprzedanej polskiej produkcji przemysłowej. Jest to jeden z kluczowych sektorów krajowego przemysłu, na który składają się produkcja chemikaliów i wyrobów chemicznych, produkcja wyrobów z gumy i tworzyw sztucznych, produkcja wyrobów farmaceutycznych oraz produkty rafinacji ropy naftowej.
Według raportu PIPC nakłady inwestycyjne ogółem w przemyśle chemicznym w 2023 roku wyniosły 25,5 mld zł, a rok później – 20,8 mld zł, przy czym jest to wartość oszacowana na podstawie danych przejściowych ze względu na ich niepełną zbiorowość.
– Bez wątpienia praca naukowców w przemyśle chemicznym to fundament działania tego sektora. Wpływa ona na jej innowacyjność i dopływ do niej nowych technologii. To jest również odpowiedź na globalne wyzwania, takie jak zrównoważony rozwój i ochrona środowiska. Praca naukowców przyczynia się do tego, że nowe rozwiązania są jeszcze lepszej jakości, a proces produkcyjny jest bardziej zrównoważony i mniej wpływa na nasze środowisko naturalne – podkreśla Tomasz Redzimski, dyrektor generalny DuPont Polska.
Eksperci widzą tu szczególną rolę dla młodych naukowców i podkreślają konieczność wsparcia dla ich badań i innowacji. Jednym z narzędzi, które mają promować pomysły młodych badaczy, jest konkurs Złoty Medal Chemii organizowany przez Instytut Chemii Fizycznej PAN i firmę DuPont.
– Młodzi naukowcy to przyszłość tej branży. Nie ma wątpliwości, że oni mają odwagę, żeby przekraczać granice, poszukiwać nowych rozwiązań, wspierać innowacje technologiczne i produkcyjne w sektorze chemicznym. Wpływ młodych naukowców na przyszłość, rozwój świata i globalnych trendów jest absolutnie kluczowy. Trzeba stworzyć dla nich odpowiednie środowisko, platformę do działań, dać im możliwości, by rozwinęli skrzydła i w przyszłości stanowili o tym, jakie trendy będą powstawały w tym sektorze – podkreśla Tomasz Redzimski.
– To już 15. edycja konkursu. Widzimy, że pasja w młodych ludziach kwitnie. Widzimy też coraz większy udział projektów współfinansowanych przez Narodowe Centrum Nauki. To finansowanie daje im szansę rozwinąć skrzydła pod opieką doskonałych naukowców – podkreśla dr hab. Adam Kubas.
Do tegorocznej edycji konkursu wpłynęło 61 prac z 15 polskich uczelni, które zostały napisane i obronione w roku akademickim 2024/2025. To o osiem więcej niż w roku ubiegłym. Prace dotyczyły dziedziny chemii, ale zgłoszono też te z pogranicza chemii i biologii lub chemii i fizyki.
– Tegoroczna edycja konkursu Złoty Medal Chemii przyciągnęła rekordową liczbę aplikacji – wcześniej średnio mieliśmy ich między 40 a 50. Ich dziedziny są bardzo różne i dotyczą różnych obszarów chemii, mamy zarówno prace w wysokim aspekcie aplikacyjnym, jak i prace czysto poznawcze, takie jak praca, która zdobyła Złoty Medal Chemii. Jest też dużo prac z zakresu pogranicza chemii i biologii, jak laureaci Srebrnego i Brązowego Medalu – mówi prof. dr hab. inż. Robert Nowakowski, koordynator konkursu, ekspert Instytutu Chemii Fizycznej w Polskiej Akademii Nauk.
Laureatem Złotego Medalu Chemii 2025 został Mateusz Zarzeczny reprezentujący Wydział Fizyki Uniwersytetu Warszawskiego. Swoją pracę „Wielopoziomowa kontrola właściwości chiroptycznych w morfologicznie chiralnych fazach ciekłokrystalicznych” napisał pod opieką naukową dr. hab. Wiktora Lewandowskiego.
– To praca o nowych materiałach o bardzo ciekawych właściwościach, co więcej, o kontrolowaniu syntezy takich materiałów o właściwościach chiralnych przez cząsteczki, które są achiralne – tłumaczy prof. Robert Nowakowski.
Materiały chiralne mają swoje lustrzane odbicia, które nie są identyczne. Taka cecha może wpływać np. na to, jak materiał oddziałuje ze światłem czy innymi cząsteczkami. Z kolei odbicia materiałów achiralnych są identyczne i zachowują się symetrycznie w wielu procesach fizycznych i chemicznych.
– Zajmowałem się programowaniem chiralności na różnych poziomach. Starałem się, żeby materiał oddziaływał w sposób pożądany przeze mnie, kontrolując jego parametry na różnych poziomach wielkości, od pojedynczych atomów, przechodząc do ugrupowań atomów, kończąc na układach wielu molekuł – wyjaśnia Mateusz Zarzeczny, laureat konkursu. – Wyniki moich badań mogą znaleźć praktyczne zastosowanie w wielu obszarach. Jednym z nich jest antyfałszerstwo, czyli tworzenie technologii uniemożliwiających podrobienie np. banknotów. Innym rozwiązaniem jest bioobrazowanie, czyli zwiększanie czułości dostępnych sprzętów, które poprawią profilaktykę medyczną.
Srebrny Medal Chemii zdobył Jakub Pawlikowski z Wydziału Automatyki, Elektroniki i Informatyki Politechniki Śląskiej w Gliwicach. W swojej pracy prowadził badania nad molekularnymi mechanizmami odpowiedzi komórek na stres oksydacyjny prowadzący do ferroptozy, czyli jednej z form programowanej śmierci komórkowej.
– Praca dotyczy szczegółowej, bardzo precyzyjnej analizy ścieżek obronnych komórek poddanych stresowi oksydacyjnemu i bardzo precyzyjnej analizy ich reakcji w trakcie śmierci komórkowej – wyjaśnia prof. Robert Nowakowski. – Z kolei praca laureata, który uzyskał Brązowy Medal, jest w sumie tematycznie zbliżona, ale dotyczy innego aspektu: projektowania nowych cząsteczek do produkcji reaktywnego tlenu, które mogą być wykorzystane w trakcie antynowotworowej terapii fotodynamicznej.
Brązowy Medal Chemii otrzymał Dawid Natkowski z Wydziału Chemicznego Politechniki Warszawskiej za pracę, która opisuje syntezę oraz charakterystykę boroorganicznych kompleksów BODIPY o potencjalnym zastosowaniu w przeciwnowotworowej terapii fotodynamicznej – nowatorskiej, nieinwazyjnej metodzie leczenia nowotworów.
Laureat Złotego Medalu Chemii otrzymał nagrodę pieniężną w wysokości 15 tys. zł, zdobywca Srebrnego Medalu – 7500 zł, a Brązowego – 3750 zł. Oprócz nagród głównych przyznane zostały także cztery wyróżnienia konkursowe i trzy wyróżnienia specjalne firmy DuPont. Wśród nich są prace dotyczące właściwości elektrochemicznych ligniny i jej pochodnych, ekologicznej metody wytwarzania nanometrowych warstw polimerowych oraz projektowania specjalnych membran celulozowych do usuwania jonów żelaza, co może mieć zastosowanie w technologiach oczyszczania wód w przemyśle.
